مسائل روحی نیز مانند قوای بدن، با تکرار و تمرین قوت می یابد و با ترک و انجام ندادن ها، تنبلی و سستی ایجاد می شود. همان طور که قوی شدن جسم به تمرین های منظم و مداوم و حساب شده جسمی و ورزش نیاز دارد، نفس و اراده هم با تکرار و تمرین، قوی می شود. اگر کارهایی را که می توانیم و اراده انجام آن را داریم به طور مداوم انجام دهیم، قوت اراده پیدا می کنیم و اراده و توان کارهایی که قبلاً نمی توانستیم انجام دهیم در ما پدید می آید. راهکارهای رفتاری و عملی تقویت اراده
در نوشتار قبل در باره «یاد مرگ و قیامت» و «تقویت اراده» به عنوان دو راهکار کنترل تمایلات جنسی و پرهیز از گناهانی چون خودارضایی سخن گفتیم و در مورد راهکارهای شناختی و معرفتی تقویت اراده بحث کردیم. اینک در ادامه، به راهکارهای رفتاری و عملی تقویت اراده می پردازیم.
ب. راهکارهای رفتاری و عملی تقویت اراده:
1- هدفمند بودن و برنامه ریزی
برای تقویت اراده، باید در زندگی خود هدف داشته باشیم و برای رسیدن به آن برنامه ریزی کنیم. انسان بدون هدف، دچار هرج و مرج و پوچی می شود. هدف، باعث تحریک قوا و تهییج انسان می شود و به رفتار شخص، جهت و نیرو می دهد، هر چه اهداف بلندتر و متعالی تر باشد، در شخصیت انسان، بهتر تأثیر می گذارد؛ از این رو: اولاً هدف کلی خلقت خود را خوب بشناسید و هر روز و هر شب حرکت های خود را با آن هدف بسنجید و هر روز مقدار راه باقی مانده را بررسی کنید. همین که انسان بداند هدف بسیار مقدس و بلند و ارزشمندی دارد، خود به خود برای انجام کارهای بزرگ تحریک می شود. ثانیاً برای زندگی خود، اهداف کوتاه مدت، متوسط و بلند مدت تعریف کنید. برای هر سال و هر ماه و هر هفته و هر روز خود هدف داشته باشید و برای رسیدن به آن ها برنامه ریزی کنید که در تقویت اراده تأثیر بسزایی دارد.
2- رعایت نظم
نفس آدمی، راحت طلب و قالب گریز و خواهان بی قیدی است. هر چه انسان بتواند نفس را در قالب و محدوده های مورد تأیید عقل و شرع قرار دهد، کم کم نفس قوت می یابد. حضرت نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:
«الشَّدِيدُ مَنْ غَلَبَ نَفْسَهُ». قوی، کسی است که بر نفس خود غلبه کند.[1] لذا برای هر روز خود برنامه منظم و جامع و کاملی داشته باشید. نیازهای متعدد خود را در نظر بگیرید و در برنامه خود برای پاسخ گویی به آن ها برنامه داشته باشید. امیر المؤمنین علیه السلام در وصیت هایی که پس از ضربت خوردن به دست ابن ملجم ملعون، به امام حسن و امام حسین علیهما السلام داشتند، بعد از سفارش به تقوا، توصیه به نظم کرده و فرمودند:
«أُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وَلَدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِكُم». به شما دو نفر و تمام فرزندان و اهلم و هر کس نوشته من به دست او می رسد توصیه می کنم به تقوای الهی و نظم در امورتان.[2] همین نکته نشان دهنده اهمیت بالای نظم در به سامان رسیدن امور و موفقیت در کارهاست.
3- تمرین و تکرار
مسائل روحی نیز مانند قوای بدن، با تکرار و تمرین قوت می یابد و با ترک و انجام ندادن ها، تنبلی و سستی ایجاد می شود. همان طور که قوی شدن جسم به تمرین های منظم و مداوم و حساب شده جسمی و ورزش نیاز دارد، نفس و اراده هم با تکرار و تمرین، قوی می شود. اگر کارهایی را که می توانیم و اراده انجام آن را داریم به طور مداوم انجام دهیم، قوت اراده پیدا می کنیم و اراده و توان کارهایی که قبلاً نمی توانستیم انجام دهیم در ما پدید می آید.
معلوم است كه عمل هنگامى بارور و نتيجه بخش است كه ادامه پيدا كند. عملى كه زمانى شخص عامل به (انجام) آن برخيزد و زمانى ديگر آن را فرو گذارد، فايده اى براى او ندارد و تنها بر ناتوانى او مى افزايد. و اين بدان جهت است كه ترك عمل گاه به تنبلى و نوميدى مى انجامد، همان گونه كه ادامه دادن آن سبب شادى و شور و نيرو و تلاش مى شود، چنان كه امير المؤمنين علیه السلام گفته است:
«من یَعْمَلْ یزدَدْ قُوَةً ، مَنْ يُقَصِّرْ فِي العَمَلِ يَزدَدْ فتْرةً/ هر كس به كار برخيزد، نيرومندتر مى شود، و هر كس در كار كوتاهى كند، سستى او افزايش پيدا مى كند».[3] شروع كردن به كار آسان و ميسر است، و مداومت دادن به آن در بيشتر اوقات دشوار است. و نتيجه كامل، تنها، به ادامه و استمرار كار وابسته است.[4] بر همین اساس سعى كنيد هر كارى را شروع مى كنيد، به اتمام برسانيد و از كارهاى نيمه تمام بپرهيزيد. (چنان چه بیان شد) سعى كنيد پيش از شروع هر كارى درباره آن انديشه كنيد و اگر توانايى انجام آن را در خود مى بينيد به آن اقدام نماييد. اگر كارى نيمه تمام رها شود موجب مى گردد اعتماد به نفس انسان متزلزل شود، و كسى كه از اعتماد به نفس كافى برخوردار نباشد نمى تواند اراده جدّى و قوى داشته باشد؛ مثلا، اگر مطالعه كتابى را شروع كرديد، سعى كنيد آن را به هر طريق ممكن، به آخر برسانيد و يك تجربه موفقى به دست آوريد.[5]
توصیه می شود در برنامه ریزی خود، کارهایی را که راحت تر است در اولویت قرار دهید. ترجیحاً کارهایی را که زود بازده است انتخاب کنید و هر روز تکرار کنید. بعد از مدتی، کارهای بهتر و بالاتر و بیشتر را هدف گذاری کنید؛ برای مثال، سعی کنید اغلب اوقات با وضو باشید. هر روز مقدار مشخصی قرآن بخوانید و مطالعه کنید. به خصوص انجام تکالیف دینی مثل نماز اول وقت، رعایت آداب و مستحبات، روزه های مستحبی (چنان چه پیشتر بیان شد) در حد امکان، در تقویت اراده بسیار مؤثر است، هر گاه صدای اذان را شنیدید، حتماً نماز را بر امور دیگر مقدم بدارید. با این کار، بعد از مدت کوتاهی، اراده شما قوی می شود.
4- جلوگیری از افراط در تأمین نیازها
یکی دیگر از اموری که اراده انسان را ضعیف کرده و سستی و تنبلی را بر انسان غالب می کند، زیاده روی در تأمین نیازها است. پرخوابی، پرخوری، زیاده روی در شهوات هر چند حلال باشد، نشست و برخاست های طولانی و بی فایده، استفاده زیاد از رسانه ها و ... همه این ها آدمی را سست و غافل کرده و جدیت را از انسان دور می کند؛ لذا با جلوگیری از این امور، موانع موفقیت خود را برطرف کنید. حضرت علی علیه السلام می فرمایند:
«لَا تَجْتَمِعُ عَزِيمَةٌ وَ وَلِيمَةٌ مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْيَوْمِ وَ أَمْحَى الظُّلَمَ لِتَذَاكِيرِ الْهِمَمِ». عزم و تصمیم برای رسیدن به کمالات، با راحت طلبی سازگار نیست، چه بسیار خواب هایی که تصمیمات روز را بر هم می زند و چه بسیار تاریکی هایی که یاد همت های بلند را از خاطره ها زدوده است.[6]
5- رفاقت با انسان های با اراده و مصمّم
انسان، ناخودآگاه از افرادی که با آن ها رفاقت و همنشینی دارد، رنگ می پذیرد؛ لذا هر چه دوستان و همنشینان ما افراد با اراده، منظم، معقول، جدی و مصمّم باشند، ما هم به همین حالات نزدیک می شویم. از طرف دیگر، اگر همنشینان و دوستان ما اهل بطالت و اتلاف وقت، سستی و بی برنامگی باشند، ناخودآگاه ما هم به همین خصلت ها دچار می شویم. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:
«الْمَرْءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ». انسان، بر دین و مرام دوستان و نزدیکانش است.[7]
6- ورزش و فعالیت جسمی مناسب
همان گونه که قبلاً اشاره کردیم، نفس انسان به دنبال راحتی است. هر چیزی که باعث شود انسان مقداری سختی بکشد و نفس را به تحمل وا دارد، باعث قوت نفس و اراده می شود. فعالیت ورزشی مناسبی که موجب عرق ریختن و تحرّک شود، در این راستا تأثیر بسزایی دارد. پس از کم تحرکی و گوشه نشینی پرهیز کنید و حتماً ساعتی را در روز به ورزش و فعالیت جسمی حتی در حد پیاده روی ساده بپردازید. بهترین نوع ورزش که تأثیر بهتری در تقویت اراده دارد، کوه نوردی است که طی آن، در هر قدمی که انسان بر می دارد و بالاتر می رود، اراده اش تقویت می شود.
7- مطالعه زندگی انسان های موفق و با اراده
حتماً در برنامه خود، مطالعه چنین کتاب هایی را قرار دهید. بسیاری از این انسان ها نیز مانند ما زمانی موفق نبودند و حتی خواندن و نوشتن را هم نمی دانستند؛ اما با پشتکار و تلاش به درجات بلند رسیدند. ما هم می توانیم چنین باشیم؛ به ویژه آشنایی با زندگینامه علما و بزرگان اخلاق و معنویت، تأثیر بیشتری برای تقویت اراده معنوی انسان دارد.[8] البته باید توجه داشت که به هنگام مطالعه زندگی بزرگان دچار اشتباهی به نام مقایسه نشویم. مِقياس قرار دادن كسانى كه به جاه و مقامى رسيده اند و مقايسه خود با آنان، كار شايسته اى نيست، زيرا شرايط رشد و محيط خانوادگى افراد متفاوت است و هر كس شرايط خاص خود را دارد. به همين دليل، نبايد خود را با ديگران مقايسه كرد، بلكه بايد بيشتر به توانايى خود و نقاط مثبت خود توجه نمود؛ زيرا مقايسه خود با ديگران موجب مى شود به موفقيت هاى ظاهرى آنان توجه كنيم و خود را نالايق و غيرموفق تصور كنيم و اين تصوير موجب ضعف اراده در انسان مى شود.[9]
بنا بر این مطالعه زندگی دیگران به معنای مقایسه خود با ایشان نیست، بلکه تنها درس گرفتن و انرژی گرفتن از تلاش های ایشان است و دریافتن این موضوع که هر انسان موفقی، موفق به دنیا نیامده، بلکه این تلاش و جدیت او بوده که زمینه ساز موفقیت او شده است؛ چنان چه قرآن کریم می فرماید:
«وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى * وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى * ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى». و اين كه براى انسان بهره اى جز سعى و كوشش او نيست، * و اين كه تلاش او به زودى ديده مى شود، * سپس به او جزاى كافى داده خواهد شد.[10]
8- تجربه اندوزى از شكست ها
يكى از رموز كام يابى و تقويت اراده اين است كه از شكست ها نهراسيم، بلكه از شكست هاى تلخ، ميوه شيرين تجربه بچينيم. شكست در زندگى هر كس، آينه تمام نماى نواقص و اشتباهات اوست. بايد پس از هر شكستى، نقص را دريافت و در رفع آن كوشيد و توجه داشت كه مردان بزرگ تاريخ همواره از شكست به عنوان پل پيروزى خود سود جسته اند.[11]
خودآزمایی
1- چهار مورد از راهکارهای رفتاری و عملی تقویت اراده را بنویسید؟
2- آیا مطالعه زندگانی بزرگان به معنای مقایسه خود با ایشان است؟ توضیح دهید.
پی نوشت ها
[1] من لا يحضره الفقيه ج 4 ص 378.
[2] نهج البلاغة، نامه (وصیت) 47.
[3] عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 454.
[4] الحياة (ترجمه احمد آرام) ج 1 ص 591.
[5] برگرفته از مقاله: مهم ترين آسيب جنسى دوران نوجوانى و راه كارهاى پيش گيرى و درمان (پناهی، على احمد).
[6] نهج البلاغة، خطبه 241.
[7] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 375.
[8] سایت فارس، برگرفته از مقاله: راهکارهای تقویت اراده از منظر روایات (حسینی رنانی، سید حبیب).
[9] برگرفته از مقاله: مهم ترين آسيب جنسى دوران نوجوانى و راه كارهاى پيش گيرى و درمان (پناهی، على احمد).
[10] سوره نجم/ آیه 39 تا 41 (ترجمه مکارم).
[11] برگرفته از مقاله: مهم ترين آسيب جنسى دوران نوجوانى و راه كارهاى پيش گيرى و درمان (پناهی، على احمد).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده